2.1.4 Medicinaal middelengebruik

Medicinale cannabis

• In Nederland bestaat de (legale) mogelijkheid om op doktersrecept medicinale cannabis te verkrijgen via de apotheek. Veel mensen gebruiken echter cannabisproducten voor medicinaal gebruik zonder recept. Zie § 3.2.4 en hieronder onder thuiskweek.
• De productie en levering van cannabis voor medicinale en wetenschappelijke doeleinden valt onder verantwoordelijkheid van het Bureau voor Medicinale Cannabis (BMC). BMC is een onderdeel van het CIBG, uitvoeringsorganisatie van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS).
• De door een professioneel bedrijf geteelde medicinale cannabis wordt getest in een laboratorium en na doorstraling door een farmaceutisch verpakkingsbedrijf verpakt. Daarna kan de gecontroleerde medicinale cannabis geleverd worden aan apotheken en onderzoeksinstellingen in Nederland. Het kan ook aan apotheken, groothandels en andere instanties in het buitenland geleverd worden, als daar toestemming voor is van de Nederlandse overheid en de autoriteiten van die landen.
• Ook voorziet het BMC patiënten en professionals op verzoek van informatie over medicinale cannabis ​[1]​.
• Het medicinale cannabissysteem is strikt gescheiden van het recreatieve cannabissysteem van coffeeshops. Medicinale cannabis in Nederland is van farmaceutische kwaliteit en voldoet aan strenge kwaliteitseisen.
• Er zijn vijf varianten medicinale cannabis beschikbaar. Deze worden geleverd door één teler die in opdracht van de Nederlandse overheid medicinale cannabis teelt. In juli 2019 is een nieuwe Europese aanbesteding uitgezet waarbij het de bedoeling is om twee telers te contracteren ​[2]​. Naar verwachting is de Europese aanbestedingsprocedure eind 2023 afgerond ​[3]​. Het kan daarna mogelijk nog enige tijd in beslag nemen totdat beide telers volledig operationeel zijn. Deze verdubbeling van het aantal telers heeft te maken met het feit dat het BMC zo meer variëteiten kan bieden en daardoor meer aan de behoeften van de patiënten tegemoet kan komen. Ook wordt het risico verkleind op het niet beschikbaar zijn van medicinale cannabis, door afhankelijkheid van één teler te verminderen. Voor de teelt voor medische doeleinden is een ontheffing verleend door de Minister van VWS.
• Medicinale cannabisproducten zijn niet geregistreerd als geneesmiddel, maar vallen onder de Opiumwet en zijn alleen op recept af te halen bij de apotheek. Deze producten worden niet vergoed door de zorgverzekering, dus de patiënt moet deze zelf betalen, hoewel er in het verleden zorgverzekeraars zijn geweest die uit coulance in individuele gevallen wel tot vergoeding overgingen. Op grond van het advies van het Zorginstituut Nederland dat stelde dat er onvoldoende wetenschappelijk bewijs was voor pijnreductie of verbetering van kwaliteit van leven, is hierin geen verandering gekomen ​[4].​ Een kleine groep patiënten komt wél in aanmerking voor een vergoeding van een geneesmiddel op basis van extracten verkregen uit cannabis: sinds 1 december 2022 is voor patiënten met het syndroom van Lennox-Gastaut (LGS) of het syndroom van Dravet (DS), die onvoldoende reageren op andere behandelopties, een geregistreerd geneesmiddel op basis van cannabidiol in combinatie met clobazam opgenomen in het basispakket ​[5]​. Dit omdat uit onderzoek is gebleken dat het werkt.
• Om de kennis omtrent de werking van medicinale cannabis te vergroten is het beleid van het Ministerie van VWS erop gericht onderzoek hiernaar te stimuleren ​[6,7]​. Als dan uit onderzoek blijkt dat een bepaalde cannabissoort voor een bepaalde aandoening werkt, kan het als medicijn worden geregistreerd en in productie worden genomen ​[7,8]​. Zie § 3.8.4 voor toenemend bewijs dat medicinale cannabis en TetraHydroCannabinol (THC)/ Cannabidiol (CBD) preparaten een gunstig effect kunnen hebben bij allerlei aandoeningen. Er loopt een onderzoeksprogramma naar het pijnstillende effect van medicinale cannabis bij patiënten met zenuwpijn ​[9]​. Naast dit onderzoek lopen er nog vier andere onderzoeken naar de effecten van medicinale cannabis bij verschillende soorten patiënten ​[10]​. Deze onderzoeken worden naar verwachting in 2025/2026 afgerond. Verder is het de bedoeling om onderzoeksinstellingen en bedrijven meer ruimte te bieden voor onderlinge handel en samenwerking ten behoeve van onderzoek en geneesmiddelenontwikkeling.
• Het merendeel van de gebruikers die aangeven cannabis te gebruiken om medicinale redenen, doet dit zonder doktersrecept. Zij kopen de cannabis in de coffeeshop of telen het zelf, zie hiervoor ook §3.2.4. Om meer te weten te komen over de behoeften en wensen van deze gebruikers doet het Trimbos-instituut onderzoek naar hun ervaringen. Dit onderzoek wordt naar verwachting in 2024 afgerond ​[3]​. Het gaat dan onder meer om de redenen waarom zij cannabis medicinaal gebruiken, de aard van de klachten waarvoor zij cannabis gebruiken, welk soorten ze gebruiken en hoe goed dat werkt. Het doel is om op grond van die kennis de toegang tot en het aanbod van medicinale cannabis te verbeteren ​[1]​.
• CBD-producten worden steeds meer gebruikt. Ze worden in veel verschillende vormen verkocht en zijn verkrijgbaar via het internet of bij de drogist. Het gaat dan om producten met een laag CBD-gehalte en niet om producten met een hoger CBD-gehalte die als medicinale cannabis via de apotheek verkocht worden. De regeling rondom CBD-producten leidt tot verwarring. Formeel zijn vrijwel alle producten die in Nederland worden verkocht nog verboden, maar er wordt niet tegen opgetreden. De stof CBD heeft geen psychoactieve werking en is als zodanig niet verboden. CBD-concentraten die worden verkregen uit de hennepplant, vallen echter onder de Opiumwet. Synthetisch gemaakte CBD is legaal. Het Hof van Justitie van de Europese Unie heeft in november 2020 in een internationale handelszaak geoordeeld dat CBD geen verdovend middel is onder de internationale verdragen, als het geëxtraheerd is uit de volledige cannabisplant en niet enkel uit de vezels en het zaad daarvan. In dat laatste geval is het al geen verdovend middel: vezels en zaden van de cannabisplant mogen in de betreffende lidstaat verhandeld worden ​[11]​.
• CBD-producten worden als voedingssupplementen beschouwd, als nieuw voedingsmiddel (ook wel bekend als ‘novel food’). Om het op de markt te brengen is dan wel een goedkeuringsprocedure bij de Europese Commissie noodzakelijk, omdat CBD-producten nog geen geschiedenis van veilig gebruik hebben. In Nederland moeten de gevolgen voor wetgeving en beleid nog uitgewerkt worden.

Recente ontwikkelingen medicinale cannabis

• In 2021 is het Instituut Medicinale Cannabis Nederland (IMC) opgericht. Het doel is kennis te vergroten door betere informatievoorziening aan patiënten en voorschrijvers, en door het versterken van samenwerking op het gebied van wetenschappelijk onderzoek. Het instituut is een particulier initiatief, en komt voort uit informele samenwerking tussen verschillende partijen zoals zorgaanbieders, wetenschappers en bedrijven.
• Cannabis is door de Commissie voor verdovende middelen van de Verenigde Naties (CND) geschrapt van lijst IV van het Verdrag van 1961 inzake verdovende middelen (waar stoffen op staan die zeer verslavend zijn en weinig of geen medische waarde hebben). Daardoor kan wetenschappelijk onderzoek naar het therapeutische effect van cannabis vergemakkelijkt worden. Cannabis blijft wel op lijst I van het Verdrag staan ​[12]​.
• Het ministerie van VWS heeft aangekondigd de rol en taken van het BMC te gaan herzien. Dit is nu verboden. Allereerst door een andere invulling te geven aan de wettelijke taken van BMC, en daarna mogelijk door het verkleinen van de rol die in de Opiumwet staat omschreven. Deze voorgenomen wijzigingen komen voort uit een internationale context waarin de teelt en het gebruik van medicinale cannabis gangbaarder wordt. Er wordt meer ruimte gegeven aan bedrijven die ten behoeve van geneesmiddelenontwikkeling en wetenschappelijk onderzoek medicinale cannabis willen telen en verhandelen (waaronder exporteren). Op dit moment is dit voor partijen die níet door BMC voor de teelt van cannabis zijn aanbesteed, niet mogelijk. Bij een verkleinde rol van het BMC bij handel in medicinale cannabis en ten aanzien van wetenschappelijk en klinisch onderzoek en geneesmiddelenontwikkeling, zou samenwerking en handel tussen farmaceutische bedrijven en onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland vergemakkelijkt worden, en zou de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit, veiligheid en beschikbaarheid van de productie en het product primair bij deze partijen belegd worden. Om de rol van het BMC te veranderen, zal de Opiumwet moeten worden gewijzigd. Het ministerie van VWS is momenteel bezig met de juridische en beleidsmatige uitwerking van deze herziene rol van het BMC ​[13]​.
• Het BMC is in 2021 met het oog hierop geëvalueerd. De eerste taak van het BMC is het voorzien van medicinale cannabis van goede, constante kwaliteit aan apotheken voor verstrekking aan patiënten. Dit loopt goed, zij het dat niet alle patiënten bereikt worden. Oorzaken hiervoor zijn mogelijk een aanbod dat onvoldoende gevarieerd is of een lage bereidheid van artsen om medicinale cannabis voor te schrijven. Het uitvoeren van de tweede taak, het bevorderen van wetenschappelijk onderzoek naar de geneeskundige werking van medicinale cannabis, komt sinds 2018 beter op gang ​​[14]​.
• In maart 2023 informeerde de Minister van VWS de Kamer over twee beleidsverruimingen binnen de sector van medicinaal cannabisgebruik ​[3]​. De verruimingen moeten afgestemd worden met het BMC en de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). De twee beleidsverruimingen hebben betrekking op 1) het schrappen van het exportplafond en het wegnemen van de beperking van de productiecapaciteit binnen de aanbesteding, en 2) het bevorderen van (internationale) handel ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek en geneesmiddelenontwikkeling. De vaste commissie voor VWS is in maart/april 2023 in de gelegenheid gesteld om vragen te stellen aan de Minister. De Minister heeft de vragen beantwoord ​[10]​. Er is geen zicht op een volgende bespreking van de voorgestelde beleidsverruimingen.

Thuiskweek van cannabis voor medicinaal gebruik

Cannabis voor eigen medicinaal gebruik wordt ook thuis gekweekt, bijvoorbeeld omdat medicinale cannabis niet wordt vergoed door de zorgverzekering, of omdat de medicinale cannabis van de apotheek volgens sommige patiënten niet bij hen werkt. Bij deze thuiskweek spelen twee aspecten een rol:

• Ten eerste: het telen van cannabisplanten is strafbaar op grond van de Opiumwet, maar het kweken van maximaal vijf planten wordt niet vervolgd (Richtlijn strafvordering softdrugs); planten kunnen wel in beslag genomen worden.
• Ten tweede: het telen van cannabis door particulieren is niet aan te merken als het telen van medicinale cannabis; thuisteelt geldt voor de wet als teelt voor recreatief gebruik ​[8]​. Het bezit en het telen van cannabisplanten voor eigen medicinaal gebruik blijft dan ook wettelijk verboden ​[15]​.
• Bovenstaande aspecten zijn duidelijk geworden naar aanleiding van pogingen van een patiëntenvereniging om op gemeentelijk niveau (via de burgemeester) kweek van medicinale cannabis voor eigen gebruik toe te staan, onder strikte voorwaarden. Er zou bij gemeenten een stijgende behoefte zijn aan het versoepelen van regels ​[15]​. De burgemeester kan wel met de politie en het Openbaar Ministerie (OM) afspraken maken dat er geen planten en/of kweekmateriaal in beslag zal worden genomen door de politie. De burgermeester kan echter juridisch gezien geen toestemming geven voor het thuis telen van cannabis voor eigen niet officieel medicinaal gebruik, en zo in strijd te handelen met de Opiumwet c.q. de aanwijzing Opiumwet ​[15]​. Het beleid dienaangaande wordt lokaal bepaald en dat betekent dat gemeenten er verschillend mee om kunnen gaan. Zo is bijvoorbeeld in de gemeente Tilburg door de lokale driehoek besloten dat onder strikte voorwaarden afgezien kan worden van handhaving bij thuisteelt van vijf planten of minder ​[1]​.
• Overigens zijn er in de loop der jaren gevallen geweest waarin de strafrechter heeft geoordeeld dat het kweken van wietplanten voor eigen medicinaal gebruik niet werd bestraft, omdat er sprake was van een uitzonderlijke situatie waarin het beroep op overmacht in noodtoestand, een rechtvaardigingsgrond die de wederrechtelijkheid van de gedraging doet vervallen, slaagde.
• De Minister van VWS heeft onderzocht of het mogelijk is om het BMC monsters van cannabisplanten te laten analyseren die aangetroffen zijn bij verdachten in een strafzaak wegens thuisteelt. Dit speelt wanneer deze verdachten stellen dat zij wel baat hebben bij de thuis geteelde cannabis en niet bij de officiële medicinale cannabis. De aanvraag om deze monsters te analyseren zou afkomstig moeten zijn van de politie, het OM of de burgemeester. De stoffen in de monsters zouden dan vergeleken kunnen worden met die van de door het BMC geleverde soorten ​​[16]​​.
• Het thuis telen van cannabis brengt risico’s voor de omgeving met zich mee waaronder brand, wateroverlast en schade aan woningen. Het gebruik van niet-medicinale cannabis voor medicinaal gebruik (thuis geteeld of van de coffeeshop) brengt ook gezondheidsrisico’s met zich mee, omdat de kwaliteit niet gecontroleerd is. Zo kunnen inhoudsstoffen per plant en per oogst verschillen en daardoor niet goed gedoseerd worden, zoals het geval is bij een geneesmiddel ​[1]​.

mdma">Medicinale MDMA

In het Coalitieakkoord 2021-2025 is opgenomen dat een Staatscommissie Ecstacy (MDMA) ingesteld wordt. Deze Staatscommissie is gevraagd om de status van Ecstasy (MDMA) te onderzoeken in het kader van de volksgezondheid en om advies uit te brengen over de voor- en nadelen van medicinaal gebruik. Voor dit onderzoek en advies wordt van de commissie verwacht om vanuit verschillende disciplines analyses uit te voeren van de risico’s voor de gezondheid en van de preventie en de Europese context (inclusief relevante verdragen) ​[17]​. In maart 2023 informeerde de Minister van VWS de Tweede Kamer dat de Staatscommissie MDMA is ingesteld. Bij de instelling is opgenomen dat de Staatscommissie MDMA ernaar streeft om eind januari 2024 het advies aan te bieden aan de regering ​[18]​. In januari 2024 is besloten de instellingsduur met drie maanden te verlengen en uiterlijk 30 april 2024 advies uit te brengen ​[19]​.

Aanvullende informatie