Hoeveel jongeren uit kwetsbare groepen roken?

In het kort: In 2019 rookte 31% van de scholieren in cluster 4, 21% in het praktijkonderwijs en 22% in cluster 3 ooit. In de laatste maand rookte 19% van de cluster 4 scholieren, 13% van de praktijkonderwijs scholieren en 7% van de cluster 3 scholieren. Cluster 4 scholieren rookten gemiddeld het meeste per dag. In 2022 rookte 89% van de jongeren in Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) ooit, 72% rookte in de laatste maand en 55% dagelijks. In de residentiële jeugdzorg (RJZ) rookte 72% ooit, 55% in de laatste maand en 40% dagelijks. Vapen en snus/nicotinezakjes worden steeds populairder in groepen risicojongeren.

Snel naar:
Scholieren van het praktijkonderwijs en voortgezet speciaal onderwijs
Jongeren in Justitiële Jeugdinrichtingen
Jongeren in de residentiële jeugdzorg
Groepen risicojongeren

Wat verstaan we onder kwetsbare groepen jongeren?

Op deze pagina bespreken we een aantal onderzoeken over het middelengebruik binnen ‘kwetsbare groepen jongeren’. Wij gebruiken de term ‘kwetsbare groepen jongeren’ om aan te duiden dat het hier gaat om groepen jongeren die een grotere kans hebben op problemen met en door middelengebruik ​[1]​. Dit komt door een opeenstapeling van verschillende risicofactoren binnen deze groepen. Omgevingsfactoren spelen hierbij de belangrijkste rol, vaak in wisselwerking met persoonlijke risicofactoren. Het kan bijvoorbeeld gaan om problemen in de gezinssituatie, schoolgerelateerde problemen of gedragsproblemen. Jongeren in de jeugdzorg, in jeugddetentie of in het voorgezet speciaal onderwijs (vso) zijn voorbeelden van groepen waarin vaak zo’n opeenstapeling van risicofactoren speelt.

Hoeveel scholieren in het praktijkonderwijs en het voortgezet speciaal onderwijs roken?

Percentage rokers onder cluster 4 scholieren hoger dan in andere onderwijstypes

Onder scholieren van het cluster 4 onderwijs had in 2019 één op de drie ooit gerookt (31%) ​[2]​. Dit percentage is lager onder scholieren van het praktijkonderwijs, daar had ongeveer één op de vijf ooit gerookt (21%). Op het vmbo-b had 24% van de scholieren ooit gerookt.  

In het cluster 4  onderwijs had 19% van de scholieren in de laatste maand gerookt. Dit is wat hoger dan in het praktijkonderwijs (13%) en op het vmbo-b (12%), maar de verschillen tussen deze drie schooltypen zijn niet significant.

Eén op de tien cluster 4 scholieren (10%) rookte dagelijks een sigaret. Dit is hoger dan het percentage dagelijkse rokers onder vmbo-b scholieren (4%). In het praktijkonderwijs rookte 6% van de leerlingen dagelijks. Onder cluster 3 scholieren heeft 22% ooit gerookt, 7% deed dit in de laatste maand en 5% rookte dagelijks ​[3]​.

Rokers in het cluster 4 onderwijs roken gemiddeld de meeste sigaretten

Cluster 4 scholieren rookten gemiddeld het meeste aantal sigaretten per dag vergeleken met scholieren in het praktijkonderwijs en VMBO-b. Van de cluster 4 scholieren rookte meer dan een kwart (27%) meer dan 10 sigaretten per dag vergeleken met 17% in het vmbo-b en 15% in het praktijkonderwijs. Het ging hier om scholieren die in de laatste maand hadden gerookt. Onder de scholieren van het cluster 4 onderwijs die dagelijks rookten, lag het gemiddelde op 8,8 sigaretten per dag. Ook dit is hoger dan in het praktijkonderwijs (5,3) en vmbo-b (5,2).

Roken neemt af onder scholieren van alle schooltypen

In 2019 rookten er minder scholieren dan in 2008. Dit geldt voor zowel scholieren van cluster 4 onderwijs en het praktijkonderwijs, en voor zowel het roken ooit in het leven, maandelijks roken en dagelijks roken.  Ook onder vmbo-b scholieren is het roken gedaald in 2019 ten opzichte van 2007.

Cluster 3 scholen werden voor het eerst in 2019 onderzocht. Daarom zijn er geen trendgegevens voor deze groep beschikbaar.

In het cluster 4 onderwijs roken meer meisjes dan jongens

Meisjes in het cluster 4 onderwijs hebben vaker ooit (43%) en in de laatste maand gerookt (26%) dan jongens in cluster 4 (ooit: 29%, maand: 17%). Ook het dagelijks roken komt bij meisjes in het cluster 4 onderwijs vaker voor (15%) dan bij jongens (9%). In de andere onderwijstypen zijn er geen (significante) verschillen tussen jongens en meisjes.

In het cluster 4 en praktijkonderwijs zijn er geen verschillen in roken naar herkomst

In het cluster 4 onderwijs en praktijkonderwijs zijn de verschillen naar herkomst klein en niet significant. In het vmbo-b zijn wel significante verschillen te zien: leerlingen met een westerse migratieachtergrond hebben vaker ervaring met het roken van een sigaret (34%) dan scholieren met een Nederlandse herkomst (26%) of een niet-westerse herkomst (14%).

Hoeveel jongeren in de Justitiële Jeugdinrichtingen roken?

Negen op de tien jongeren in de Justitiële Jeugdinrichtingen heeft ooit gerookt

In 2022 hadden negen op de tien jongeren in de Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) ooit gerookt (89%) ​[4]​. Ruim zeven op de tien (72%) rookten in de laatste maand en meer dan de helft (55%) rookte dagelijks. Jongeren die in de JJI verblijven roken duidelijk vaker dan leeftijdsgenoten op het mbo/hbo (ooit: 45%; laatste maand: 25% en dagelijks: 11%) ​[5]​.

De jongeren in de JJI die in de laatste maand hebben gerookt (n = 79) rookten gemiddeld 8,6 sigaretten per dag. De dagelijkse rokers (n = 60) rookten gemiddeld 9,9 sigaretten per dag.

Aantal rokers lijkt licht te dalen onder jongeren in de JJI

Het percentage jongeren in de JJI dat ooit in het leven heeft gerookt, was in 2022 (89%) iets lager vergeleken met 2009 (93%). Dit geldt ook voor het roken in de laatste maand (2022: 72% vs. 2009: 81%). Deze verschillen zijn niet getoetst op significantie. Daarnaast komen de gegevens uit verschillende studies waardoor alleen voorzichtige conclusies getrokken kunnen worden uit deze vergelijking.

Jongeren rookten bijna altijd al vóór ze in de JJI werden geplaatst

Van de jongeren die in de laatste maand hebben gerookt (n=79), deed 91% dit al vóór plaatsing in de inrichting. De meerderheid (56%, n = 40) geeft aan dat ze minder zijn gaan roken sinds ze in de inrichting zijn geplaatst. Een kwart (25%, n = 20) geeft aan dat ze meer zijn gaan roken en 15% (n = 12) geeft aan dat ze evenveel roken sinds de plaatsing.

Veel jongeren in de JJI roken om met stress en verveling om te gaan

Onderzoekers vroegen ook naar de redenen om te roken onder jongeren in de JJI. Zij gaven vooral aan dat zij rookten ‘tegen de verveling’ (75%) en ‘om minder stress hebben’ (66%). Maar ook ‘omdat het gevoel lekker is’ (60%) kwam vaak voor als reden om te roken.

Hoeveel jongeren in de residentiële jeugdzorg roken?

Vier op de tien jongeren in de RJZ roken dagelijks

Van alle jongeren van 12 jaar en ouder in de residentiële jeugdzorg (RJZ) heeft in 2020 72% ooit in het leven gerookt en 55% rookte in de laatste maand ​[6]​. Vier op de tien (40%) rookten dagelijks.

Jongeren in de RJZ (12- t/m 15-jarigen) hadden in 2020 vaker ooit gerookt (63%) dan hun leeftijdsgenoten in het reguliere voortgezet onderwijs (14%) in 2019. Ook hadden de jongeren in de RJZ vaker in de laatste maand gerookt (40% versus 6%) en waren zij vaker dagelijkse rokers (26% versus 2%). Deze vergelijking is alleen gemaakt voor de 12- t/m 15-jarigen omdat de groep 16- t/m 17-jarige scholieren uit het landelijk scholierenonderzoek niet representatief is voor de algemene populatie (een deel van hen is al van school/naar andere opleidingen).

De jongeren in de RJZ die in de laatste maand hadden gerookt, rookten gemiddeld 9,6 sigaretten per dag. De dagelijkse rokers rookten gemiddeld 11,1 sigaretten per dag.

Meer dan de helft van de jongeren in de RJZ gebruikte ooit een e-sigaret of waterpijp

Meer dan zes op de tien jongeren in de RJZ (63%) heeft ooit een e-sigaret/vape gebruikt. Het gebruik van een e-sigaret/vape in de laatste maand is niet uitgevraagd in dit onderzoek. Ruim de helft van de jongeren (54%) gebruikte ooit een waterpijp 16% gebruikte een waterpijp in de laatste maand.

Aantal rokers neemt af onder jongeren in de RJZ

Tussen 2008 en 2020 daalde het aantal rokers onder jongeren in de RJZ. De daling was vooral sterk onder jongeren van 12-15 jaar. Het gebruik ooit in het leven daalde van 82% naar 63% voor de jongeren van 12 t/m 15 jaar en van 85% naar 77% voor de jongeren van 16 t/m 17 jaar.

Ook het roken in de laatste maand en het dagelijks roken daalde significant tussen 2008 en 2020 voor beide leeftijdsgroepen.

Meisjes in de RJZ hebben vaker ooit gerookt dan jongens

Meisjes in de RJZ hadden vaker ooit in het leven gerookt (77%) dan jongens (66%). De verschillen tussen jongens en meisjes waren voor het roken in de laatste maand en dagelijks roken niet significant.

Acht op de tien jongeren in de RJZ roken ook in de instelling

Van de rokers zegt acht op de tien (81%) weleens in de instelling te roken. Vergeleken met andere middelen zoals cannabis (47%) en alcohol (27%) is dit percentage relatief hoog.

Jongeren in de RJZ roken vaak om stress of verveling tegen te gaan

Onderzoekers vroegen de jongeren in de RJZ waarom zij rookten. “Om minder stress te hebben” (84%) en “tegen de verveling” (72%) waren de meest voorkomende antwoorden. Dit noemen we ook wel coping-motieven. Met coping bedoelen we de manier waarop mensen met stress en problemen omgaan. Daarnaast werden ook vaak “omdat het gevoel lekker is” en “omdat het gezellig is” genoemd. Maar deze redenen werden voor andere middelen, zoals cannabis of lachgas, vaker genoemd dan voor roken.

Hoe ziet het gebruik van tabaksproducten in groepen risicojongeren eruit?

Wie vallen er onder groepen risicojongeren?

Een groep risicojongeren is volgens de Antenne Regiomonitor een jongeren- en/of vriendengroep waarbij er al sprake is van middelengebruik en minimaal één van de volgende drie problemen speelt:

• Problematisch of overmatig drugsgebruik;
• Meervoudige problematiek in de omgeving van de jongeren (bijvoorbeeld binnen de familie, schoolsituatie of vriendengroep);
• Overlast of criminaliteit.

De problemen hoeven niet bij alle jongeren in de jongerengroep voor te komen. Deze jongerengroepen worden soms ook wel aangeduid als ‘kansarme jeugd’, ‘probleemjeugd’ of ‘hangjeugd’ ​[7]​.

Gebruik van nicotineproducten komt voor in bijna alle groepen risicojongeren

Volgens observaties van jongerenwerkers uit het veld komt het gebruik van nicotineproducten in alle (32) onderzochte kwetsbare jongerengroepen voor ​[7]​. In 25 groepen (van de 32) gebruikte een meerderheid tot iedereen van de groepsleden nicotineproducten. In zeven jongerengroepen gebruikt de helft of minder van de groepsleden. Het gaat hier om gebruik van sigaretten, maar ook om bijvoorbeeld vapes, snus/nicotinezakjes en andere soorten (rook)tabak.

Gebruik van nicotineproducten vooral onder jongerengroepen met een gemengde of niet-Nederlandse achtergrond toegenomen

Volgens de jongerenwerkers is het gebruik van nicotineproducten in de helft van de groepen (16 van de 32) stabiel gebleven in het laatste jaar. In de andere helft is het gebruik toegenomen. Het nicotinegebruik is vooral toegenomen onder jongerengroepen met een gemengde of niet-Nederlandse achtergrond (in 12 groepen), terwijl dit in vier groepen met een Nederlandse achtergrond het geval was.

Vapes en snus/nicotinezakjes steeds populairder onder risicojongeren

Jongerenwerkers signaleren steeds vaker snus/nicotinezakjes- en vapegebruik onder jongeren, vooral in de westelijke regio en onder jongeren met een niet-Nederlandse achtergrond. Opvallend is dat zij meestal over beide middelen tegelijk rapporteren, en niet over één van de twee afzonderlijk. Sigaretten en andere rookwaren worden veel minder genoemd.

Jongerenwerkers noemen verschillende redenen voor de populariteit van snus/nicotinezakjes en vapes. Naast experimenteergedrag speelt ook groepsdruk en imago een rol: deze middelen lijken nog niet zo’n slecht imago te hebben als sigaretten. De vapes lijken daarnaast aantrekkelijk door de toevoeging van geuren, smaakjes en kleuren. Ouders en begeleiders lijken het gebruik vaak niet te herkennen, mede door het ontbreken van de rookgeur (vapes) of onbekendheid (snus/nicotinezakjes). Ondanks dat het sinds 1 januari 2024 verboden is om vapes te verkopen met een smaakje (anders dan tabak), blijft het voor de jongeren makkelijk om zowel aan vapes als snus/nicotinezakjes te komen. Beide middelen worden verkocht via websites, sociale media, tabaks- en avondwinkels en onderlinge handel.

Veel dagelijks gebruik, risico’s worden onderschat

Jongerenwerkers zien dat het gebruik van vapes en snus/nicotinezakjes vaak dagelijks is, het vindt dan meerdere keren per dag plaats. Snus/nicotinezakjes wordt soms gecombineerd met alcohol of cannabis. Het gebruik van vapes en snus/nicotinezakjes vindt plaats op straat, schoolpleinen, in parken en in buurtcentra. Snus/nicotinezakjes-gebruik is meer verborgen, maar wel aanwezig.

Sommige jongerenwerkers zien snus/nicotinezakjes en vapes als relatief onschuldig, terwijl anderen zich wel zorgen maken over verslaving. Jongeren lijken zich niet altijd bewust van de risico’s en maken een duidelijk onderscheid tussen roken en snus/nicotinezakjes-gebruik. Ze zien snus/nicotinezakjes als minder schadelijk. In sommige groepen is snus inmiddels bijna net zo populair als vapes, en zijn er al signalen van verslaving en onthoudingsverschijnselen.

Aanvullende informatie

Bronnen

1. 1.

   M. Möhle, D. Spronk, B. Bilderbeek, P. van Iperen. Tool Middelenpreventie voor kwetsbare groepen [Internet]. Trimbos-instituut; 2024. Available from: https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/2024/03/AF2161-factsheet-middelenpreventie-voor-kwetsbare-groepen.pdf
2. 2.

   Rombouts M, Scheffers-van Schayck T, Van Dorsselaer S, Kleinjan M, Onrust S, Monshouwer K. Het gebruik van tabak, alcohol, cannabis en andere middelen in het praktijkonderwijs en cluster 4-onderwijs: Resultaten van het EXPLORE-onderzoek 2019. Utrecht: Trimbos-instituut; 2020.
3. 3.

   M Rombouts, D Visser, S Onrust, M Tuithof, T Scheffers-van Schayk, J Simon, et al. Preventie en gebruik van tabak, alcohol, cannabis en andere middelen onder jongeren met een licht verstandelijke beperking in het cluster 3-onderwijs: Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek 2019. Trimbos-instituut; 2020.
4. 4.

   Möhle M, Rombouts M, Van Gelder N, Monshouwer K. Preventie en gebruik van alcohol, tabak, cannabis en andere middelen in de Justitiële Jeugdinrichtingen: Het EXPLORE-onderzoek 2022. Utrecht: Trimbos-insituut; 2022.
5. 5.

   Van Dorsselaer S, De Beurs D, Monshouwer K. Middelengebruik onder studenten van 16-18 jaar op het MBO en HBO 2019. Utrecht: Trimbos-instituut; 2020.
6. 6.

   Möhle M, Van Gelder N, Rombouts M, Scheffers-van Schayck T, Monshouwer K. Preventie en gebruik van alcohol, tabak, cannabis en andere middelen in de residentiële jeugdzorg: Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek. Utrecht: Trimbos-instituut; 2021.
7. 7.

   T. Nabben, M. Boekholt, A. Benschop. Antenne Nederland: Regiomonitor drugs en risicojongeren 2023-2024. Hogeschool van Amsterdam; 2025.