18.1 Over psychedelica

Wat zijn psychedelica?

Psychedelica zijn bewustzijnsveranderende middelen: ze kunnen een sterke invloed hebben op het gevoel, het bewustzijn en de waarneming en kunnen zorgen voor hallucinogene effecten of andere zintuigelijke reacties. Deze middelen worden ook wel hallucinogenen, tripmiddelen of geestverruimende middelen genoemd. Sommige psychedelische stoffen komen voor in de natuur (in bepaalde planten, zaden, schimmels en dieren), maar er zijn ook synthetische psychedelica (zie ook NPS op deze pagina). Het woord psychedelica is samengesteld uit de Griekse woorden ‘psyche’ en ‘deloun’, wat letterlijk vertaald ‘de geest zichtbaar maken’ betekent.

In de wetenschappelijke literatuur bestaat er geen eenduidige definitie van psychedelica. Wel wordt onderscheid gemaakt tussen de klassieke psychedelica en atypische psychedelica. Atypische psychedelica verschillen qua chemische structuur en farmacologische eigenschappen van de klassieke psychedelica.

• Onder klassieke (‘serotonerge’) psychedelica worden stoffen verstaan die zich voornamelijk aan serotonine-receptoren (specifiek de 5-HT_2A receptor) binden. Hierdoor ontstaan typische ‘psychedelische’ effecten zoals trippen en hallucinaties ​[1]​. Voorbeelden van klassieke psychedelica zijn LSD, mescaline (de werkzame stof in onder andere de Peyote cactus en de San Pedro cactus), psilocine- en psilocybine (de werkzame stof(fen) in paddo’s en truffels) en dimethyltryptamine (DMT; de werkzame stof in ayahuasca) ​[2,3]​.
• Atypische psychedelica hebben via andere werkingsmechanismen een sterk effect op het bewustzijn ​[2,3]​. Voorbeelden zijn 3,4-methyleendioxymethamfetamine (MDMA) of 4-broom-2,5-dimethoxyfenethylamine (2C-B; een NPS) en ketamine.

Dit hoofdstuk behandelt vooral de klassieke psychedelica, met name LSD, paddo’s en truffels, en in mindere mate ayahuasca/DMT of andere klassieke psychedelica. Informatie over atypische psychedelica is te vinden in de middelenhoofdstukken over ecstasy, NPS en ketamine.

Gebruikers van psychedelica en motieven voor gebruik

Het aantal onderzoeken naar gebruikers van klassieke psychedelica in Nederland is zeer beperkt. In de algemene bevolking is het gebruik van klassieke psychedelica, voor zover bekend, laag (lees meer over psychedelicagebruik op deze pagina). Het gebruik van psychedelica lijkt zich met name af te spelen in specifieke groepen, zoals onder ‘psychonauten’ of in culturele, religieuze of spirituele groepen ​[2]​.

Psychedelica worden meestal gebruikt voor het opwekken van geestverruimende ervaringen, in bijvoorbeeld een ceremoniële setting. De ‘geestverruimende gebruiker’ gebruikt psychedelica om de wereld op een andere manier waar te nemen. Voor sommigen leidt het gebruik tot (zelf)inzichten of creativiteit ​[4]​. Mede vanwege corona, lijken (ook onder bredere gebruikersgroepen) psychedelica gebruikt te worden voor het beantwoorden van ‘grote vragen’ over ecologie, milieu of meer persoonlijke existentiële vragen of bij de verbintenis met de natuur. Uit het Amsterdamse uitgaansleven zijn er daarnaast signalen dat psychedelica ook voor meer ‘recreatieve’ doeleinden worden gebruikt, bijvoorbeeld voor tripervaringen ​[5]​.

Psychedelica kunnen ook gebruikt worden in zeer lage doseringen, het zogenoemde ‘microdosing’. Bij microdoseren worden zeer kleine doses van een psychoactief middel (vaak psychedelica als psilocybine en LSD) gebruikt, meestal 5-10% van een reguliere dosis. Bij microdoseren treden geen psychedelische of hallucinogene effecten op, maar subtiele (‘sub-perceptuele’) andere effecten worden wel genoemd ​[6,7]​. Gebruikers die microdoseren met LSD of psilocybine noemen hiervoor verschillende ‘functionele’ motieven, bijvoorbeeld voor persoonlijke ontwikkeling of verbetering van de geestelijke gezondheid of fysieke gezondheid ​[8]​. In een beperkt aantal experimentele studies bij gezonde deelnemers worden positieve effecten gevonden ​[8–10]​. Er zijn voor zover bekend geen aanhoudende effecten gevonden van microdoseren op het welbevinden ​[11]​. Er lijkt bij microdoseren mogelijk sprake te zijn van een sterk placebo-effect ​[12]​.

Het is niet bekend hoeveel mensen in Nederland aan microdoseren doen. Vermoedelijk gaat het om een kleine specifieke groep mensen.

Gebruikswijze

Psychedelica kunnen op verschillende manieren worden gebruikt:

• De meeste psychedelica worden oraal ingenomen, door middel van bijvoorbeeld papertrips of blotters (LSD). Blotters zijn kleine velletjes eetbaar papier waarop vloeibare LSD is gedruppeld. De druppels LSD kunnen ook direct oraal worden ingenomen of op andere eetbare producten worden gedruppeld.
• Natuurlijke psychedelica, zoals gedroogde psilocybine- of psilocine-houdende paddenstoelen of mescaline-houdende cactussen, kunnen worden gegeten of er kan thee van worden gedronken. Ook ayahuasca (een mengsel van een liaan van de slingerplant Banisteriopsos caapi en bladeren van Psychotria viridis) wordt als thee gedronken.
• Hoewel het minder vaak voorkomt, kunnen sommige psychedelica ook worden gerookt (bijvoorbeeld gedroogde paddo’s, DMT-poeder).

Effecten van psychedelica: drug, set en setting

De subjectieve effecten van psychedelica kunnen sterk verschillen per middel en individu. Het gebruik van psychedelica is niet zonder risico’s. Het meest voorkomende ongewenste psychische effect van psychedelica is de zogenaamde “bad trip”, waarbij er gevoelens van angst, paniek, somberheid en/of een achtervolgingswaan (paranoia) kunnen optreden (lees meer over de gezondheidsrisico’s van psychedelica op deze pagina). De effecten van psychedelica worden vooral bepaald door de dosering en de effecten verschillen ook gedurende de trip (bijvoorbeeld piekmomenten) ​[13]​. Nog meer dan bij andere middelen, hebben ook andere niet-middel gerelateerde factoren invloed op de effecten van psychedelica. Van belang zijn namelijk ook de set (eigenschappen van de gebruiker) en de setting (de omgeving en de context) waarin het middel wordt gebruikt ​[14–16]​.

• Perceptuele effecten kunnen variëren van subtiel tot zeer sterk. Het kan bijvoorbeeld gaan om subtiele intensiveringen van de waarneming (zoals kleur of veranderingen in texturen of geluiden), maar ook elementaire hallucinaties (geometrische patronen) of complexe hallucinaties (visuele scenes) komen regelmatig voor ​[13]​.
• De emotionele effecten van psychedelica bestaan over het algemeen uit intensiveringen van gevoelens en emoties. Voorbeelden zijn gevoelens van euforie, ontzag, vrede en liefde, maar ook negatieve emoties zoals angst, controleverlies en achtervolgingswaanzin (paranoia) komen voor ​[13]​.
• Onder invloed van psychedelica lijken er ook cognitieve effecten op te treden, zoals een toename in creativiteit, cognitieve flexibiliteit en probleemoplossend vermogen. De cognitieve effecten kunnen voor een langere tijd aanhouden, ook na eenmalig gebruik.  Psychedelica kunnen daarnaast het besef van ruimte, tijd en het zelf (‘egodissolutie’) volledig doen verdwijnen. Egodissolutie komt vaker voor bij hogere doseringen. Ook komt het vaker voor bij bijvoorbeeld psilocybine dan bij LSD ​[13]​.

Wetgeving rondom psychedelica

De meeste klassieke psychedelica vallen in Nederland onder de Opiumwet (lees meer over de Opiumwet op deze pagina) en zijn dus niet legaal verkrijgbaar. LSD, DMT (de werkzame stof in ayahuasca), 2C-B en psilocybine en psilocine staan op lijst I van de Opiumwet.

Alle paddenstoelen met een hallucinogene werking (paddo’s) staan op lijst II van de Opiumwet. Truffels (sclerotia) vallen niet onder de Opiumwet omdat dit geen paddenstoelen zijn. Truffels zijn legaal te koop in smartshops (lees meer over truffelverkoop in smartshops op deze pagina). Paddo’s en truffels bevatten wel allebei dezelfde werkzame stoffen: psilocybine en psilocine.

Sommige NPS, bijvoorbeeld het hallucinogene middel 1p-LSD, vallen niet onder de Opiumwet of Geneesmiddelenwet, maar onder de Warenwet.

Toepassingen van psychedelica

Het gebruik van psychedelica gaat vele eeuwen terug. Psychedelica werden al in vroege culturen gebruikt in verschillende sociaal-culturele en rituele contexten ​[3]​.

Sinds de jaren 40 en 50 van de vorige eeuw werd er veel onderzoek gedaan naar de therapeutische mogelijkheden van psychedelica in de psychiatrie, met veelbelovende resultaten ​[1]​. In diezelfde tijd werd LSD ook door “hippies” gebruikt bij demonstraties tegen de Vietnam oorlog. De opstandigheid of rebellie, onder met name jongeren en studenten, werd vaak gezien als gevolg van het drugsgebruik, waarna LSD op Lijst I van de Controlled Substances Act in Amerika werd geplaatst. Al snel volgde een wereldwijd verbod op psychedelica, waardoor het moeilijker werd om psychiatrisch onderzoek te kunnen doen naar deze middelen ​[3]​.

In de afgelopen jaren is er een toenemende belangstelling in (onderzoek naar) de therapeutische toepassing van psychedelica, ketamine en MDMA ​[17]​. Psychedelica hebben mogelijk positieve effecten bij een breed scala aan psychiatrische stoornissen ​[1,18,19]​. Ter illustratie: eind 2021 werd onder 233 patiënten onderzoek gedaan naar de werkzaamheid en optimale dosering van psilocybine bij therapieresistente depressie. Drie weken na eenmalige toediening van psilocybine voldeed bijna een derde (29%) van de patiënten niet meer aan de criteria van depressie, of waren depressieve symptomen sterk verminderd (37%). Bij een deel van de patiënten (24%) hield de verbetering tot ten minste 12 weken aan ​[20]​. Ook het UMC Utrecht, UMC Groningen en Leids UMC deden mee aan deze studie.

Hoewel de evidentie voor de therapeutische toepassingen van psychedelica groeit, is het lastig om de resultaten van deze studies te interpreteren. Dit komt door een aantal (methodologische) beperkingen, zoals blindering (placebo en nocebo-effect). Ook is het moeilijk om de resultaten te generaliseren omdat veel onderzoeken zich nog in een vroeg stadium bevinden en van relatief beperkte duur zijn. Daarom is er nog onvoldoende bewijs voor de werkzaamheid en veiligheid in bredere patiëntengroepen en op lange termijn ​[17,21,22]​.

Het onderzoek naar de therapeutische toepassingen van psychedelica heeft veel aandacht gekregen vanuit de media. In Europa zijn er zorgen dat de (groeiende) bekendheid van het onderzoek naar psychedelica-therapie het gebruik van deze middelen (zonder medische begeleiding) zou kunnen aanmoedigen. Voor mensen die psychisch kwetsbaar zijn kan dat extra risico’s met zich meebrengen. Tegelijkertijd zijn er signalen dat, zowel binnen de EU als elders, niet-gereguleerde welzijns-, therapeutische of spiritueel georiënteerde programma’s worden aangeboden, waarbij psychedelica al onderdeel daarvan gebruikt worden ​[17,21,23]​. Volgens het EMCDDA is het belangrijk om deze ontwikkelingen goed te monitoren, omdat een toename van dit niet-gereguleerde therapeutisch gebruik van psychedelica nadelige effecten kan hebben voor kwetsbare personen met reeds bestaande psychische gezondheidsproblemen ​[21]​.

Aanvullende informatie