17.4 Middelengebruik justitiabelen

17.4.1 Verslavingsproblematiek onder justitiabelen

Snel naar:

Aan middelen gerelateerde stoornissen in Forensische Zorg

Justitiabelen kunnen binnen de Forensische Zorg (FZ) behandeling van verslavingsproblematiek ondergaan. Onder FZ wordt verstaan: geestelijke gezondheidszorg, verslavingszorg en verstandelijke gehandicaptenzorg in een strafrechtelijk kader. Hieronder vallen zowel ambulante, intramurale of verblijfszorg als trajecten met detentie. Tbs-trajecten behoren hier niet toe.

• In 2022 had 36% van de gedetineerdenpopulatie binnen de FZ verslavingsproblematiek. Dit is iets hoger dan in 2021 (30%), 2020 (33%) en 2019 (30%) ​[1–3]​.
• Het absolute aantal diagnoses van de aan middelengebruik gerelateerde problematiek onder volwassen justitiabelen in de FZ nam af van 5.100 in 2017 naar 4.200 in 2019​​. Het aantal vaststellingen van stoornissen gerelateerd aan middelengebruik is niet bekend voor 2020 tot en met 2022 ​[2–4]​​.

Alcohol- en drugsproblematiek bij de gevangenispopulatie

In een systematische literatuurstudie uit 2021 is, aan de hand van Nederlands onderzoek naar de kenmerken van gedetineerden in de afgelopen 15 jaar, de aard, omvang, ernst en samenhang van de problematiek van (deelpopulaties) gedetineerden in Nederland inzichtelijk gemaakt ​​[4]​. Daarbij zijn ook (problematisch) middelengebruik voorafgaand aan de detentie en verslavingsproblematiek in kaart gebracht. In deze studie is sprake van problematisch middelengebruik wanneer het gebruik leidt tot problemen in het dagelijks leven ​[4]​​. Uit de literatuurstudie blijkt het volgende.

• Uit verschillende studies van de afgelopen 15 jaar bleek dat 12-40% van de volwassen gedetineerden in voorlopige hechtenis of reguliere detentie een problematisch alcoholgebruiker was ten tijde van hun arrestatie of in het jaar dat aan detentie voorafging. Daarnaast rapporteerde 15-43% van de volwassen gedetineerden problematisch drugsgebruik voorafgaand aan de detentie, waarbij problematisch softdrugsgebruik vaker voorkwam dan problematisch harddrugsgebruik. Bij een relatief groot deel van de veelplegers kwamen problematisch middelengebruik en verslavingsproblematiek voor ​​​[4]​.
• Daarnaast toonden enkele studies uit de afgelopen 15 jaar ook aan dat volwassen gedetineerden in de leeftijd 25-44 jaar vaker kampten met problematisch alcohol- of drugsgebruik voorafgaand aan de detentie dan gedetineerden boven de 44 jaar. Verder kwam problematisch cannabisgebruik vaker voor onder mannen dan onder vrouwen en kwam problematisch cocaïne-, opium- of sedativagebruik vaker voor onder vrouwen dan onder mannen ​​[4]​​.
• Verder toonden verschillende studies uit de afgelopen 15 jaar dat 23% van de tbs-patiënten alcoholmisbruik rapporteerden ten tijde van de veroordeling of op het moment van het onderzoek. Van de tbs-patiënten rapporteerden 13% cannabismisbruik en 7% harddrugsmisbruik ten tijde van de veroordeling of op het moment van het onderzoek. Onder vrouwelijke tbs-patiënten leek middelenmisbruik vaker voor te komen dan bij mannen ​[4]​​.
• In studies uit de afgelopen 15 jaar met betrekking tot de overige forensische psychiatrie rapporteerde 40% van de patiënten alcoholmisbruik, 46% cannabismisbruik en 17% harddrugsmisbruik (daarbij ging het vooral om cocaïne) ​​[4]​​. Deze cijfers hebben betrekking op gedetineerden met psychiatrische problematiek die in een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC) zitten.

Uit de registraties van Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) over 2018 blijkt dat in de gehele volwassen gevangenispopulatie gemiddeld de helft van de gedetineerden problemen met alcohol en/of drugs ​[3,5–7]​. Recentere cijfers zijn niet beschikbaar.

Uit een andere studie bleek dat 70% van de tbs-gestelden een verslavingsstoornis (in remissie) had. Het gaat om de populatie tbs-gestelden die in de periode 2017-2019 langdurig in een tbs-instelling verbleef (meer dan 15 jaar) en waarvoor vanwege een behandelimpasse een zorgconferentie is georganiseerd, maar die niet in de Langdurige Forensisch Psychiatrische Zorg (LFPZ) verbleef ​[8]​.

Tabel 17.2.1 Aandeel mannelijke gedetineerden met (ernstige) alcohol- en drugsproblematiek op basis van de RISc 4.0 (in 2017)

Drugsgebruik tijdens detentie

• Door DJI is in 2019 en 2020 een registratie van vondsten van smokkelwaar bijgehouden. Zie ook §2.1.6.
• In 2020 daalde het aantal keren dat contrabande (verboden spullen zoals drugs of wapens) werd binnengesmokkeld licht: van 4.567 in 2019 naar 3.948 in 2020. Net zoals in 2019 bestond het grootste deel van de aangetroffen smokkelwaar uit drugs, namelijk 66% ​[9]​.
• De daling van de onderschepte contrabande in 2020 komt mogelijk door het aangescherpte veiligheidsbeleid. Zo plaatste het gevangeniswezen extra hekken en netten bij instellingen. Daarnaast is het aantal honden dat drugs en telefoons opspoort verdubbeld, waardoor er meer controles met honden plaatsvinden. Het is echter ook aannemelijk dat de coronamaatregelen hebben geleid tot minder invoer van contrabande. Vóór de coronamaatregelen werd een groot deel van de contrabande in de bezoekzaal onderschept. Door de coronamaatregelen vond het bezoek echter plaats achter plexiglas, waardoor het minder goed mogelijk was om smokkelwaar via bezoekers over te dragen ​[9]​​​.
• Hoewel het aantal keer dat contrabande onderschept werd voor heel 2020 daalde ten opzichte van 2019, steeg de omvang van de onderschepte contrabande in het laatste kwartaal van 2020 ​[9]​. Dat kan mogelijk samenhangen met de manier waarop gedetineerden hun smokkelmethoden hebben aangepast aan de coronamaatregelen.
• In 2022 heeft de DJI stappen gezet rondom de opsporing van contrabande. Zo zijn sinds juni 2022 op vijf Penitentiaire Inrichtingen (PI’s) systemen operationeel om drones te detecteren die kunnen worden gebruikt om contrabande te smokkelen ​[10]​. Eind december 2022 is een landelijke dekking van deze dronedetectiesystemen gerealiseerd ​[11]​. Naast de detectiesystemen voor drones is begin 2022 de pilot body scan gestart in PI Nieuwegein en het Justitieel Complex Schiphol. In deze proef is een bodyscan ingezet om justitiabelen te controleren op contrabande. De pilot is succesvol gebleken.

In 2023 is een wetenschappelijke studie gepubliceerd waarin onder justitiabelen het verband tussen het ontvangen van bezoek en de kans op het vertonen van agressief gedrag of het smokkelen van contrabande (drugs, illegale medicatie, telefoons en andere spullen die in een PI verboden zijn) is onderzocht. Voor dit onderzoek is een vragenlijst uitgezet onder Nederlandse justitiabelen (N=3.885). Daarnaast zijn administratieve gegevens van deze respondenten geanalyseerd ​[12]​. 

• De onderzoekers concluderen dat ontvangen van bezoek door justitiabelen de kans op smokkelen van contrabande vergroot. Dit geldt alleen voor bezoeken van partners en vrienden, en niet voor bezoeken van familie of kinderen ​[12]​.
• Een mogelijke verklaring hiervoor is dat justitiabelen mogelijk alleen aan specifieke relaties vragen om goederen mee naar binnen te smokkelen. Daarnaast is het mogelijk dat vrienden van de justitiabele ook in criminele netwerken zitten, waardoor ze eerder geneigd zijn om de smokkel van contrabande te faciliteren ​[12]​.

In de gevangenis vinden urinecontroles plaats om het gebruik van drugs te testen. Die controles worden steekproefsgewijs verricht. Daarnaast wordt getest op drugs als er aanwijzingen zijn voor drugsgebruik of als bij gedetineerden eerder drugsgebruik is geconstateerd. Het betreft dus geen aselecte steekproef (zie bijlage B11).

• Uit registraties van DJI blijkt dat in 2022 bij circa 6% van de urinecontroles drugsgebruik bij gedetineerden is vastgesteld. Het gaat hierbij om afgerond 37.000 gevallen. In 2022 zijn in totaal (afgerond) 560.000 urinecontroles uitgevoerd. Hierbij telt iedere controle op een substantie als één urinecontrole. Indien dus op drie verschillende substanties is getest, telt dit als drie urinecontroles ​[13]​.
• In absolute zin is het aantal positieve testen in 2022 hoger dan in 2021, toen het om 30.200 gevallen ging. Het aandeel positieve urinetesten is in 2022 met afgerond 6% (6,2%) iets hoger dan in 2021 (5,5%). In 2021 was dit percentage het laagst sinds de start van de rapportage hierover in 2014 ​[13]​.
• In 2020 werd bij eveneens ongeveer 6% van de urinecontroles drugsgebruik bij gedetineerden vastgesteld (29.500 gevallen). In 2019 was dit een kleine 8% (42.700 gevallen). In de periode 2015-2018 lag het aandeel positieve urinecontroles iets hoger (rond 9%) ​[13]​.

Tijdens de duidingssessie in 2021 wezen experts van DJI en de Stichting Verslavingsreclassering GGZ (SVG) erop dat het aandeel gedetineerden met verslavingsproblematiek waarschijnlijk groter is dan uit registraties blijkt. De experts wijzen erop dat in de registraties over verslavingsproblematiek sommige typen verslaving (bijvoorbeeld aan gokken) niet of beperkt worden opgenomen. Mogelijk zijn de registraties daardoor onvolledig. De verwachte onderrapportage van verslavingen wordt mogelijk mede veroorzaakt doordat de verslavingszorg gedreven wordt door hulpvragen van gedetineerden. Zolang een gedetineerde zelf geen hulp zoekt, blijft de verslaving veelal buiten de registraties. Alcoholverslavingen komen volgens de experts overigens nauwelijks voor binnen detentie: als er voorafgaand aan detentie een alcoholverslaving was, wordt deze tijdens detentie veelal vervangen door een verslaving aan drugs of medicatie ​​[14]​​. In de duidingssessie in 2021 signaleerden de experts van DJI en de SVG een aantal ontwikkelingen die mogelijk van invloed waren op de recente registraties van drugsgebruik tijdens detentie ​​[14]​​:

• In toenemende mate zijn er signalen dat tijdens detentie synthetische drugs gebruikt worden die in urine beperkt te detecteren zijn. Het gaat bijvoorbeeld om synthetische cannabinoïden.
• Wijzigingen in drugscontroles zijn tijdens de coronapandemie mogelijk van invloed geweest op het aantal urinecontroles dat bij gedetineerden is afgenomen en het percentage positieve tests. De frequentie van urinecontroles bij justitiabelen met de verblijfstitel ‘Inrichting Stelselmatige Daders’ (ISD) lijkt bijvoorbeeld tijdens de coronapandemie verlaagd van wekelijks naar maandelijks.

In 2022 voerde het Trimbos Instituut een kwalitatieve, verkennende studie uit naar het middelengebruik binnen de PI Ter Apel ​[15]​. In deze PI verblijven uitsluitend veroordeelden zonder legale verblijfsstatus in Nederland of vreemdelingen die ongewenst zijn verklaard (Vreemdelingen in Strafrecht). Het verblijf in deze PI is gericht op terugkeer naar het land van herkomst. Het is daardoor mogelijk dat de situatie rondom drugsgebruik in de PI Ter Apel afwijkt van de situatie in andere PI’s in Nederland.

• Als in de PI Ter Apel bij urinecontroles het gebruik van middelen werd geconstateerd, betrof het voornamelijk cannabis en medicatie die in de PI was verstrekt. In mindere mate werden bij de urinecontroles opiaten, cocaïne, ecstasy en amfetamine aangetroffen ​[15]​.
• Op basis van chemische analyses concluderen de onderzoekers dat het aannemelijk is dat gevangenen in PI Ter Apel, naast bovenstaande middelen, ook synthetische cannabinoïden (Synthetische Cannabis Receptor Agonisten (SCRA)) gebruiken. Medewerkers en gedetineerden bevestigen in het onderzoek dat binnen de PI Ter Apel ook SCRA’s worden gebruikt. SCRA’s kunnen, anders dan meer gangbare drugs zoals cannabis en cocaïne, niet of nauwelijks gedetecteerd worden met standaard urinecontroles ​[15]​.
• Uit het onderzoek blijkt verder dat drugsgebruik onder gedetineerden in de PI Ter Apel niet tot grote verstoringen van of een grote impact op de dagelijkse werkzaamheden in de PI Ter Apel leidt. Verstoringen die betrekking hebben op drugsgebruik, komen minder dan één keer per maand voor. Vermoedelijk gaat het bij drugsgerelateerde verstoringen vooral om gebruik van SCRA’s.
• In 2022 zijn in de PI Ter Apel geen gezondheidsincidenten naar aanleiding van gebruik van drugs gerapporteerd. Tevens zijn er geen ziekenhuisopnames of overlijdens gemeld naar aanleiding van drugsgebruik. De aanwezige drugshandel (als gevolg van het gebruik van SCRA’s) zorgt volgens medewerkers van de PI Ter Apel wel tot onrust bij gedetineerden, omdat zij onder druk worden gezet om aan de drugshandel deel te nemen ​[15]​. 

Aanvullende informatie